| Het vertalen van de teksten in Bachs
passiemuziek. Niet alle bezoekers van de passies van J.S. Bach kennen Duits, en het is dus fijn als zij in hun programmaboekje een vertaling van de teksten aantreffen. Het is mijn overtuiging dat je het meeste aan zo'n vertaling hebt wanneer die je helpt de oorspronkelijke tekst in al zijn details beter te begrijpen, een 'behulpzame', 'dienstbare' vertaling dus, zonder teveel eigen literaire pretenties, afgezien van de eis dat het om toegankelijk, correct Nederlands moet gaan. Jarenlang zijn er vertalingen van de Matthäus-Passion en de Johannes-Passion van J.S.Bach in omloop geweest die ons nu zouden afschrikken door hun archaïsche, plechtige taal: 'Komt, o docht'ren, helpt mij klagen'; 'als uw discip'len dwaaslijk strijden'. Inmiddels zijn er al veel pogingen gedaan om vlottere, modernere vertalingen te maken. Helaas zijn die zelden vrij van vertaal- en andere fouten (waarover straks) en van ongelukkige Nederlandse formuleringen, en vaak missen ze ook dat wat ik absoluut noodzakelijk vind voor een 'helpende' vertaling: respect voor de oorspronkelijke tekst, die bij Bach namelijk in hoge mate samenhangt met de muziek: Bach illustreert en accentueert woorden en zinnen met muziek. De maker van een hedendaagse vertaling dient dus weliswaar een soepel en niet-plechtig Nederlands te gebruiken, maar toch zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven en niet onnodig af te wijken op grond van eigen smaak of fantasie. Als je bijvoorbeeld in de Matthäus-Passion 'helft mir klagen' vertaalt met 'deel mijn rouw' of 'sta mij bij in mijn klacht', dan krijgt de luisteraar niet de kans om ook in de Nederlandse tekst al die melisma's te volgen waarmee Bach het 'klagen' illustreert; 'help mij klagen' is prima Nederlands, dus waarom zou je daar onnodig zo ver van afwijken? En in de Johannes-Passion is het jammer om de eerste woorden, 'Herr, unser Herrscher', te vertalen met 'Heer, onze gebieder / vorst / koning', in plaats van met 'Heer, onze heerser', waarbij luisteraars ook in het Nederlands kunnen meeleven met die hele muzikale uitwerking van het woord 'Herrscher'. Ook het overnemen van bestaande vertalingen van de bijbelteksten, wat nogal eens gebeurt, leidt niet tot meer begrip voor de tekst die Bach op muziek zet, want die vertalingen wijken vaak behoorlijk af van de door Bach gebruikte Luthervertaling; alle oudere of recente vertalingen van de evangelieteksten, dus de Nieuwe Bijbelvertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap of de Statenvertaling van 1637, die in Nederland de statuur heeft van de Luthervertaling, zijn vertalingen van de Griekse grondtekst, theologisch en filologisch wellicht beter dan die van Luther, maar daar gaat het hier niet om: Bach werkte met de Luthertekst, en díe moet je kunnen herkennen in de vertaling. Om vergelijkbare redenen komen als vertaling van de koralen niet in aanmerking de metrische en rijmende parafrases die je in Nederlandse gezangenbundels aantreft: ook die wijken noodgedwongen zo af van het origineel dat het onmogelijk is Bachs tekst nog goed te volgen en te begrijpen wat hij er muzikaal mee doet. Dit geldt uiteraard ook voor alle pogingen om bv. in de aria's nieuwe Nederlandse 'poëzie' te scheppen, compleet met eigen vormen van rijm en ritme, met alle afwijkingen van het Duitse origineel die daartoe vereist zijn, en met alle soms genante vrome termen uit de geloofstraditie van de vertaler. Over de vertaal- en andere fouten: het wemelt ervan in de vertalingen die momenteel in omloop zijn, zodat zelfs op zichzelf redelijke omzettingen toch nooit helemaal betrouwbaar zijn. En het kan mij werkelijk verdrietig maken als ik bijvoorbeeld in het programmaboekje bij een recente kwalitatief hoogstaande uitvoering van de Matthäus-Passion als eerste zin lees “Kom, uw dochters, ...” 'UW dochters'?? 'Ihr Töchter' betekent 'jullie (evt. gij) dochters' (persoonlijk vnw., 2e pers. mv.) ; het is een typisch Duitse constructie, en als je er behoorlijk Nederlands van wil maken, vertaal je 'ihr' helemaal niet mee (of je zet er, wat veel vertalers doen vanwege het ritme, 'o' voor in de plaats). En ik schrik wanneer ik in het boekje bij een gerenommeerde uitvoering van de Johannes Passion in het slotkoraal als vertaling van 'Ach Herr, laß dein lieb Engelein' lees: 'O Heer, laat Uw lief engelken' (enkelvoud) in plaats van '... laat uw lieve engelTJES (mijn ziel in Abrahams schoot dragen)'. Ook hieruit blijkt maar weer dat je als vertaler van passieteksten niet alleen het Duits èn het Nederlands goed moet beheersen, maar dat je ook enige theologische bagage moet hebben: al in zeer oude christelijke teksten komen de engelen (meervoud!) voor die de overledenen naar de hemel dragen, vgl in het Requiem 'in Paradisum deducant te angeli'; en dat je ook zeker iets moet weten van Bachs handschrift: hij noteert bv. soms een soort spreektaal ('mir es' wordt dan 'mirs'), en hij schrijft vaak geen apostrof als hij een onbeklemtoonde e weglaat, zoals in 'lass dein(') lieb(') Engelein'. Met al díe kennis zou déze fout in elk geval niet gemaakt zijn. Om al deze redenen heb ik ervoor gekozen naast de vele al bestaande vertalingen nieuwe vertalingen te maken van zowel de Matthäus- als de Johannes-Passion, die in elk geval voldoen aan mijn eigen eisen van professioneel vertaler. Samen met de Duitse tekst vind je ze hier zo opgemaakt dat je in één oogopslag Duits en Nederlands in twee kolommen naast elkaar ziet, en gratis te downloaden. Ook zijn er versies als *.pdf en als Word-bestand. Ik hoop dat ze velen echt kunnen 'helpen' nog meer van deze passies te genieten. Ria van Hengel |