Dames en heren, jongens en meisjes,

Op 28 juli van het jaar 1750 stierf Johann Sebastian Bach. Het openbare leven in Leipzig viel bij het bekend worden van zijn overlijden niet stil. Weinigen zullen zich gerealiseerd hebben welk muzikaal genie vanaf dat moment niet meer onder ons was. Er kwamen niet veel mensen op zijn begrafenis af en het stadsbestuur van Leipzig, onder wiens verantwoordelijkheid het werk van Bach in die stad viel, wijdde amper een paar woorden aan zijn overlijden. Pas veel later, rond 1830, zorgt Felix Mendelssohn-Bartholdy, die net als Bach werkte in Leipzig, voor een soort "Bach-revival" met een hernieuwde uitvoering van de Matthäus-Passion.

De twee koorwerken die voor vanavond op het programma staan, "O Jesu Christ, meins Lebens Licht" en het motet "Der Gerechte kommt um" passen goed in dit jaar waarin we stilstaan bij de dood van de grote Thomascantor uit Leipzig, 250 jaar geleden. Ze getuigen van geloofsvertrouwen tot over de grenzen van de dood.

Cantate 118 is eigenlijk geen cantate zoals U in deze kerk gewend bent te horen. Geen aria's, geen recitatieven: geen solisten dus; alleen het eerste vers van het koraal "O Jesu Christ, meins Lebens Licht". Dit is gezang 317 uit het Evangelisches Kirchengesang­buch. De aanleiding voor dit koraalmotet uit 1736 of 1737 was de dood van de rijksgraaf en gouverneur van de stad Leipzig, Joachim Friedrich von Flemming. De tekst is van Martin Behm en hij schreef die vermoedelijk tussen 1608 en 1611.

Bach schreef van dit motet, dat in bes-groot staat, twee versies. De eerste versie is voor 4-stemmig koor en koperblazers. Deze instrumentale bezetting is waarschijnlijk bedoeld voor uitvoering op het kerkhof, bij het graf. De tweede versie van dit werk zult u vanavond horen. Deze is geschreven in 1746 of 1747 en kent als instrumentale bezetting een strijkersgroep en hobo's.

Die hobo's hebben in het werk een markant aandeel. In de instrumentale inleiding hoort u prachtige lange melodielijnen van de strijkers. Hierbij openen de hobo's hun aandeel met telkens drie noten, die als herautklan­ken lijken te fungeren. In de tussenspelen tussen de regels van het koraal hoort u de ze weer. Deze terugkerende structuur wordt een ritornello genoemd.

De grootste dramatiek is te beluisteren in de regel "und drückt mich sehr der Sünden Last", waar de alten en de bassen door chromatische lijnen, waarbij de noten telkens een halve toon worden verhoogd, de zonden der mensen benadrukken. Deze manier van accentueren van zonde en schuld komt in Bachs muziek vaker voor.

In het motet "Der Gerechte kommt um" hoort u hetzelfde soort herautsignalen van de hobo's als in cantate 118. Dit motet is een bewerking door Bach van het motet "Tristes est anima mea", van Johann Kuhnau, Bachs voorganger als Thomascantor in Leipzig, die in 1722 overleed. De tekst "Tristes est anima mea, usque ad mortem", wat betekent "Mijn ziel is zeer bedroefd, tot stervens toe", uit Mattheus 26 vers 38, is vervangen door woorden uit Jesaja 57, de verzen 1 en 2. Daar staat "De rechtvaardige komt om en er is niemand die het zich aantrekt, en de vromen worden weggerukt, terwijl niemand er acht op slaat, want vanwege de boosheid wordt de rechtvaardige weggerukt; hij gaat in vrede; zij die de rechte weg bewandeld hebben, rusten op hun legersteden".

De instrumentale zetting heeft Bach nieuw gecomponeerd en de vijf stemmen van het koor, de sopraanpartij is verdubbeld, hebben een bewerking ondergaan. Ook hier laat Bach het motet beginnen met een instrumentale inleiding, waarna het koor de eerste versregel afsluit met een accent op de woorden "kommt um".
De toonsoort van het werk is e-klein, een mineurtoonsoort dus. Maar aan het eind van het werk, bij de woorden "und ruhen in ihren Kammern", "en rusten op hun legersteden", sluit Bach in E-groot af, in een majeuraccoord dus. Onwillekeurig denk je hier aan de laatste maten van de Matthäus Passion, waar Bach een ingezet mineuraccoord laat eindigen in een hoopvol majeuraccoord: na het sterven is er een hoopvol uitzicht.
Voor de gelovige is de dood het einde niet, al komt de rechtvaardige om.

"Mein Hort, mein Trost, mein Zuversicht".

Harry Toebes